Aflevering 8: Wat is angst?
Doelstellingen serie Kostenreductie
Meer weten over de doelstellingen van de serie Kostenreductie? Klik dan hier:
Toon text
‘NL, doe meer aan psychische problemen’
Zo luidde de kop van een NOS-bericht op 1 december 2014, naar aanleiding van een rapport van de OESO over mentale gezondheid op het werk. Mentale ongezondheid brengt veel kosten met zich mee, zowel voor organisaties als voor de maatschappij. Ik zie de gevolgen hiervan ook in mijn praktijk als loopbaancoach. Deze blogserie wil bijdragen aan het verlagen van deze kosten.
Drie deelthema’s: arbeidsomstandigheden, angst en agressie
In drie deelthema’s ga ik in op verschillende factoren die van invloed zijn op de mentale (on)gezondheid.
• In deel 1 (blog 3-7) komen concrete ervaringen en situaties ter sprake: ziekte, stress en baanonzekerheid.
• Deel 2 van deze blogserie besteedt aandacht aan het thema angst op de werkvloer (blog 8-15).
• In deel 3 staat het thema agressie op de werkvloer centraal (blog 16-21).
Inzicht verlaagt kosten mentale ongezondheid
Met het beschrijven van deze factoren hoop ik dat jullie als lezers van dit blog – of je nu leidinggevende, werknemer of werkzoekende bent – inzicht krijgen. Bijvoorbeeld in de gevolgen van mentale problemen voor het uitoefenen van werk of van leidinggevende taken, of voor de relatie tussen werknemer en werkgever. Inzicht hierin geeft namelijk mogelijkheden om tot ander gedrag te komen. En, meer economisch gezegd: om de kosten van mentale ongezondheid te verlagen!
Deel 2: Aandacht voor angst
Ziekte, stress en baanonzekerheid zijn van invloed op de mentale (on)gezondheid en dus op de kosten daarvan in een organisatie (blog 3-7). Angst, hoewel meer onzichtbaar, is dat evengoed, en hangt hier vaak ook mee samen. In dit tweede deel van deze blogserie bespreek ik daarom de volgende vragen:
- Wat is angst? (blog 8)
- Kun je angst ook zien? Hoe ‘werkt’ angst in onze hersenen? (blogs 9 en 10)
- Hoe komt existentiële angst op de werkvloer tot uiting en wat zijn daarvan de gevolgen? (blog 11-14)
- Hoe gaan we om met angst? (blog 15)
Concrete en existentiële angst
Wat is angst? Het antwoord op die vraag is niet 1-2-3 te geven. Er zijn dan ook vele boeken over deze thematiek geschreven. Graag maak ik onderscheid tussen twee vormen van angst: existentiële angst en concrete angst.
Een voorbeeld van concrete angst: je hebt een functioneringsgesprek met je leidinggevende en je weet dat je fouten hebt gemaakt. Nu ben je bang dat dit gevolgen heeft voor je beoordeling. Hier heeft de angst een duidelijke oorzaak, de angst is concreet aan te wijzen.
Concrete angst wordt vaak getriggerd door een concrete situatie. Tegelijk vindt zij haar diepste bron in existentiële angst. Angst in existentiële zin is echter veel minder goed te vangen. Het is een diffusere beleving waarvan we ons in concrete zin vaak nauwelijks bewust zijn. Toch beïnvloedt juist deze vorm van angst ons denken en handelen. Daarom gaat dit deel van de blogserie over existentiële angst en breng ik deze in verband met voorbeelden van de werkvloer.
Existentiële angst: vier vormen
‘Een van de grote paradoxen van het leven is dat zelfbewustzijn angst opwekt’, stelt psychiater Y.D. Yalom (2013, p. 20). Als we ons bewust worden van ons bestaan, van wie wij zelf zijn, dan roept dat ook angst op. In zijn therapie is Yalom steeds bezig om juist de existentiële angsten zichtbaar te maken. Want wanneer we snappen waar onze diepere angst zit, kunnen we op een nieuwe manier handelen.
Yalom onderscheidt binnen deze existentiële angst vier vormen:
Ik ben tot de ontdekking gekomen dat vier gegevenheden (…) bijzonder relevant zijn: de onvermijdelijkheid van de dood voor onszelf en voor degenen die we liefhebben; de vrijheid die we hebben ons leven de vorm te geven die we willen; onze existentiële eenzaamheid en tenslotte de afwezigheid van een duidelijke zin of betekenis van het leven. (Yalom 2013, pp. 12-13; cursivering CvR)
Hieronder beschrijf ik kort wat deze vier vormen van angst inhouden. In de latere blogs komen ze uitgebreider terug.
Angst voor de dood
De waarheid is dat we het weten en tegelijk niet weten. We weten dat we doodgaan, we kennen de feiten met ons verstand, maar we hebben met het onderbewuste deel van onze psyche dat ons tegen overweldigende angst beschermt, de dood losgemaakt of afgescheiden van de verschrikking die ermee verbonden is. (Yalom 2013, p. 14)
Wanneer ik je zeg dat doodsangst een zeer belangrijke rol in jouw en mijn leven speelt, zul je dit hoogstwaarschijnlijk ontkennen. Dat klopt, volgens bovenstaand citaat van Yalom. Tegelijk speelt het wel een rol in ons leven en handelen.
Angst voor vrijheid
Vrijheid als gegeven lijkt in scherpe tegenstelling tot de dood te staan. Terwijl we de dood vrezen, beschouwen we vrijheid ondubbelzinnig als positief. (…) Toch is vrijheid vanuit een existentieel perspectief verbonden met angst door te stellen dat, in tegenstelling tot de alledaagse ervaring, het universum dat we binnentreden en uiteindelijk weer verlaten niet een goed geordend geheel is dat een groots en eeuwig plan volgt. Vrijheid betekent dat we verantwoordelijk zijn voor onze keuzes, onze daden en onze levenssituatie. (Yalom 2013, p. 16)
Vrijheid is in onze westerse samenleving een zeer belangrijk goed. Toch kan vrijheid existentieel gezien veel angst oproepen. Vrijheid hangt namelijk samen met keuzes maken. En kiezen is andere zaken uitsluiten. Kiezen is verantwoordelijkheid nemen. Kiezen is soms jezelf alleen zetten, vanuit de keuze die je maakt.
Angst voor isolement
Existentieel isolement (…) verwijst naar de onoverbrugbare kloof tussen ons en de anderen, een kloof die zelfs bestaat bij diepbevredigende inter-persoonlijke relaties. (Yalom 2013, p. 19)
Als mens zijn we ten diepste eenzaam. Hoewel mensen heel diep met elkaar verbonden kunnen zijn, is tegelijk ook de ervaring van veel mensen wanneer het leven ingewikkeld is: ik moet het alleen doen. Juist op cruciale momenten komt angst voor deze eenzaamheid en dit isolement om de hoek kijken; tegelijk kan het onze drijvende kracht zijn.
Angst voor zinloosheid
We zijn wezens die naar zin zoeken. (…) Het vinden van betekenis geeft ook het gevoel meester over de wereld te zijn. Omdat we ons machteloos en verward voelen tegenover toevallige gebeurtenissen zonder enige lijn proberen we ze te ordenen waardoor we het gevoel krijgen ze te beheersen. En wat nog belangrijker is, uit betekenis worden waarden geboren en dus ontstaat een gedragscode. Zo geeft het antwoord op waarom vragen (Waarom leef ik?) en antwoord op hoe vragen (Hoe moet ik leven?) (Yalom 2013, p. 21)
Zin geeft grip en richting. Wanneer we niet weten waarom we de dingen doen en waarvoor, dan worden we angstig. Dan verliezen we houvast.
Existentiële angst op de werkvloer
Ik kan me voorstellen dat deze beschrijving van angst vragen oproept. Angst voor de dood? Angst voor zinloosheid? Waar zie ik die op de werkvloer? Komt dat echt voor? We zijn toch gewoon aan het werk?
Ik denk dat het feit dat we als zelfbewuste mensen bestaan, en dit bestaan vormgeven, een grote drager is van angst. En juist deze vorm van angst bepaalt ten diepste ons handelen en dus ook de interactie tussen ons als handelende mensen op de werkvloer. En zeker als er spanningen zijn vanwege ziekte, dreigend baanverlies of stress.
Daar zijn we ons heel vaak niet van bewust. Dat merk ik in elk geval in mijn loopbaanpraktijk en dat is ook begrijpelijk. Angst is onprettig om te voelen. Het maakt ons kwetsbaar. Daarom zijn we geneigd angst te vermijden en overlevingsstrategieën te ontwikkelen. Toch werken in een organisatie deze angsten en strategieën vaak op een onbewust niveau intermenselijk op elkaar in. Daarmee zijn organisatie- en samenwerkingsproblemen geboren. Hoe dat gebeurt en hoe daarmee om te gaan wordt in de loop van deze blogs duidelijk.
Groeivraag
Denk eens terug aan verschillende spannende werksituaties uit de afgelopen maand. Speelde daarin een van de bovengenoemde vormen van angst? Op welke manier? Wat was je gevoel? Wat dacht je? En welk gedrag had dit tot gevolg?
Vooruitblik
De volgende twee blogs gaan dieper in op de fysiologie van angst in onze hersenen.
Bronnen voor deze serie
Meer weten over de bronnen voor deze serie? Klik dan hier:
Toon text
Bronnen voor deze serie
Bakas, A. & Sijmons, M. (2014), Megatrends Stress. De nieuwste inzichten in psychische klachten die leiden tot verzuim, Schiedam: Bal Media.
Dam, A. van (2009), De kunst van het falen. Hoe je door effectief leren succesvol kunt presteren, Amsterdam: Ambo.
Glas, G. (2002), Angst; Beleving > structuur > macht, Amsterdam: Boom.
Hessel, R. & Mulder A. (2014), Gewoon of beperkt? Hoe jodendom, christendom en islam omgaan met mensen met een handicap, Zoetermeer: Meinema.
Hanson, R. (2012), Boeddha’s brein. Hoe mindfulness je hersens en je leven kan veranderen, Utrecht: Ten Have.
Kierkegaard, S. (2009), Het begrip angst, Budel: Damon.
Klaassen, A. (2003), Agressiebeheersing, Alphen aan den Rijn: Kluwer.
LeDoux J. (1998), The Emotional Brain, New York: Simon & Schuster, Rockefeller Center.
OECD (2012), OECD (2012), Sick on the Job?: Myths and Realities about Mental Health and Work, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing,
DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264124523-en
OECD (2014a), Making Mental Health Count: The Social and Economic Costs of Neglecting Mental Health Care, OECD Health Policy Studies, Paris: OECD Publishing,
DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264208445-en
OECD (2014b), OECD (2014), Mental Health and Work: Netherlands, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing, DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264223301-en
OECD (2015), OECD (2015), Fit Mind, Fit Job: From Evidence to Practice in Mental Health and Work, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing,
DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264228283-en
Rossum, Cora van (2014), Kwetsbaarheid is kracht. Menselijk maatwerk in duurzaam, inspirerend en ambachtelijk loopbaan- en studiekeuzeadvies, Rotterdam: Loopbaanparadox, in eigen beheer.
Rossum, C. van, ‘Angst is niet iets om bang voor te zijn’, in: CoachLink Magazine 2015, nr. 4, p. 55-58.
Rossum, C. van, ‘Verbinding creëren door te luisteren’, in: CoachLink Magazine 2015, nr. 3, p. 80-83.
Sedláček T. (2012), De economie van goed en kwaad. De zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street, Schiedam: Scriptum.
Tavris, C. (1982), Anger, The Misunderstood Emotion, United States: Touchstone.
Yalom, Y.D. (1980), Existential Psychotherapy, The Perseus Books Group [z.p.]
Yalom, Y.D. (2013), Scherprechter van de liefde. Tien ware verhalen uit een psychotherapeutische praktijk, Amsterdam: Balans.
Yalom, Y.D. (2015), Tegen de zon in kijken. Doodsangst en hoe die te overwinnen, Amsterdam: Balans.
Over het blog
De missie van Loopbaanparadox is: “Kwetsbaarheid is kracht! Menselijk maatwerk in duurzaam, inspirerend en ambachtelijk loopbaan- en studiekeuzeadvies”. Het blog draagt in dit kader kennis, inspiratie en deskundigheid over en verschijnt iedere maandag.
De foto’s zijn van fotograaf Marcel Sjoers (www.marcelsjoers.nl). Ze zijn te bestellen via marcel@marcelsjoers.nl. Het blog is geschreven door Cora van Rossum (www.loopbaanparadox.nl) en staat onder redactie van Marleen Schoonderwoerd (http://www.linkedin.com/in/marleenschoonderwoerd).
Wanneer door dit blog persoonlijke dilemma’s boven komen, is het altijd mogelijk om hierover te mailen (cora@loopbaanparadox.nl). Gratis!
Cora van Rossum – www.loopbaanparadox.nl – 7-3-2016
