Aflevering 12: Angst voor vrijheid
Doelstellingen serie Kostenreductie
Meer weten over de doelstellingen van de serie Kostenreductie? Klik dan hier:
Toon text
‘NL, doe meer aan psychische problemen’
Zo luidde de kop van een NOS-bericht op 1 december 2014, naar aanleiding van een rapport van de OESO over mentale gezondheid op het werk. Mentale ongezondheid brengt veel kosten met zich mee, zowel voor organisaties als voor de maatschappij. Ik zie de gevolgen hiervan ook in mijn praktijk als loopbaancoach. Deze blogserie wil bijdragen aan het verlagen van deze kosten.
Drie deelthema’s: arbeidsomstandigheden, angst en agressie
In drie deelthema’s ga ik in op verschillende factoren die van invloed zijn op de mentale (on)gezondheid.
• In deel 1 (blog 3-7) komen concrete ervaringen en situaties ter sprake: ziekte, stress en baanonzekerheid.
• Deel 2 van deze blogserie besteedt aandacht aan het thema angst op de werkvloer (blog 8-15).
• In deel 3 staat het thema agressie op de werkvloer centraal (blog 16-21).
Inzicht verlaagt kosten mentale ongezondheid
Met het beschrijven van deze factoren hoop ik dat jullie als lezers van dit blog – of je nu leidinggevende, werknemer of werkzoekende bent – inzicht krijgen. Bijvoorbeeld in de gevolgen van mentale problemen voor het uitoefenen van werk of van leidinggevende taken, of voor de relatie tussen werknemer en werkgever. Inzicht hierin geeft namelijk mogelijkheden om tot ander gedrag te komen. En, meer economisch gezegd: om de kosten van mentale ongezondheid te verlagen!
Angst voor vrijheid
Vrijheid – een groot goed in onze westerse samenleving – kan veel existentiële angst oproepen. Daarover gaat dit blog. Yalom zegt hierover:
Vrijheid als gegeven lijkt in scherpe tegenstelling tot de dood te staan. Terwijl we de dood vrezen, beschouwen we vrijheid ondubbelzinnig als positief. (…) Toch is vrijheid vanuit een existentieel perspectief verbonden met angst (…) Vrijheid betekent dat we verantwoordelijk zijn voor onze keuzen, onze daden en onze levenssituatie. (Yalom 2013, p. 16)
Vrijheid vraagt het dragen van verantwoordelijkheid, het veronderstelt dat we kiezen. Deze keuzes bepalen wat we doen, maar ook wat we niet doen. Juist deze keuzevrijheid maakt dat we vrijheid vaak als angst ervaren en lang niet altijd, zoals we met elkaar willen geloven, als een positief westers verworven vrijheidsbeginsel.
Ik geef aan de hand van een praktijkvoorbeeld aan hoe zowel bij een leidinggevende als een werknemer angst voor vrijheid zichtbaar kunnen worden, en doorwerken in het nemen of nalaten van verantwoordelijkheid en in het maken van (on)bewuste keuzes.
Het verhaal van Maarten
Maarten is 56 jaar en werkzaam als facilitair medewerker in de zorg. Hij is uitgevallen met rugklachten. Helaas blijkt het allemaal ernstiger dan verwacht en na een jaar is Maarten niet opnieuw aan het werk. De oorzaken zijn helder en de ziekte is goed en open bespreekbaar met zijn leidinggevende. Omdat Maarten niet zijn eigen werk kan doen, staat hij volledig ziekgemeld. Wel doet hij vervangende werkzaamheden en helpt hij zijn leidinggevende met allerlei achterstallige administratieve klussen. Ook is bij mij een re-integratietraject gestart, waarbij we onderzoeken of het huidige werk op de lange duur haalbaar is en wat nieuwe baanmogelijkheden voor Maarten zijn buiten de eigen organisatie.
Uit een gesprek tussen de leidinggevende en de HR-manager wordt duidelijk dat wanneer Maarten te lang dit soort klusjes blijft doen, het UWV op een gegeven moment kan zeggen dat deze klusjes Maarten als functie aangeboden moet worden. Een niet-wenselijke situatie voor alle partijen. In dat geval heeft Maarten een baan die in niveau en dus loon ver ligt beneden zijn niveau. Voor de organisatie is dit ongunstig, omdat ze ineens een nieuwe betaalde functie heeft gecreëerd, die ze op termijn niet wil.
Zonder enige inleiding zegt de leidinggevende de volgende dag tegen Maarten dat zijn werk stopt en dat helemaal gefocust moet worden op het tweedespoortraject. Hierbij stoppen de werkzaamheden binnen de eigen organisatie en moet Maarten per direct onder mijn begeleiding op zoek naar een baan daarbuiten. Ook zal dan het 100% loon dat Maarten nu gewoon krijgt, worden verlaagd naar 70%. Maarten voelt zich overvallen, snapt er niets van en krijgt een woedeaanval. Hij komt niet meer opdagen en trekt bij mij aan de bel.
Maartens woede komt voort uit angst: ‘Nu verlies ik echt m’n baan! Hoe kan dit nu?! Er was altijd zo’n goede harmonie. Ik heb me toch zelfs tijdens mijn ziekte volledig ingezet voor ander werk!’ Maarten voelt zich oneerlijk behandeld.
Het wordt een hoogoplopend conflict tot en met de hoogste leidinggevende aan toe. Uiteindelijk stemt Maarten, mede door mijn bemiddeling, in met het voorstel om een tweedespoortraject te starten. Maar daar zijn heel wat uren én kosten aan gespendeerd. Had dit ook anders gekund? Ik denk het wel.
Verantwoordelijkheid nemen als leidinggevende
Leidinggevenden zijn vaak onvoldoende op de hoogte van alle wettelijke punten en komma’s ten aanzien van ziekte en verlofregelingen. Wanneer ze hierop geattendeerd worden en ontdekken dat ze iets niet goed doen, schieten ze vaak in de modus van handelen en controle. Dit is vaak een vertaling van angst voor vrijheid. ‘Stel dat ik het fout doe?’
In de vaart der volkeren vergeten leidinggevenden vervolgens ook vaak welke impact hun boodschap kan hebben op de werknemer en brengen ze deze zonder zich hierop goed voor te bereiden. Wanneer zij de medewerker onvoldoende meenemen in nieuwe kennis van wetten en regelingen, leidt dat tot angst bij de medewerker. Die voelt zich overvallen. Bovendien is er bij iemand die ziek is al sprake van kwetsbaarheid, omdat een deel van iemands vrijheid is aangetast (zie blog 3). Gesprekken over mogelijk baanverlies versterken de kwetsbaarheid en gevoelens van angst. Deze angst kan eruit komen als woede, wat bij Maarten het geval was.
Verantwoordelijkheid nemen als werknemer
Maarten was woedend en kwam met zijn woede bij mij. Daarin nam hij verantwoordelijkheid. Maarten had ook vrijheid van denken en handelen ten opzichte van zijn werkgever. Hij had de volgende dag terug kunnen gaan naar zijn leidinggevende en nog eens kunnen navragen wat er echt aan de hand was. Dan was de boosheid eerder opgelost geweest.
Omdat ik de context niet wist, ben ik een en ander gaan uitvragen. Daardoor kreeg ik inzicht in wat de leidinggevende werkelijk had bedoeld en kon ik dit aan Maarten uitleggen. Toen Maarten dit begreep, wilde hij heel graag zijn verantwoordelijkheid nemen en ging hij heel actief aan de slag in het tweedespoortraject.
Keuzes maken als leidinggevende en werknemer
We hebben en willen graag vrijheid om te kiezen. Besluiten worden echter lang niet altijd zo welbewust genomen. Yalom geeft een overzicht van verschillende soorten besluiten (geformuleerd door William James, Amerikaans filosoof en psycholoog (1842-1910)) (Yalom 1980, p. 315; vertaling CvR):
- Redelijke besluiten. We overwegen de argumenten voor en tegen de te volgen koers en bekijken alternatieven. We maken de balans op; nemen een besluit vanuit een perfect gevoel van vrijheid.
- Bewuste besluiten. Een bewuste en inspannende beslissing houdt een gevoel van ‘innerlijke inspanning’ in. ‘Een langzaam overwegen van de wil.’ Dit is een ongewone beslissing; het grootste aantal menselijke beslissingen wordt zonder inspanning genomen.
- Gevoelsbesluiten. In dit type besluit schijnt er geen overheersende reden te zijn voor een richting van actie. Alles is goed en juist dat maakt ons angstig of gefrustreerd. We maken de keuze door onszelf een bepaalde hoek in te laten drijven, naar het schijnt per ongeluk, bepaald vanuit het niets.
- Impulsieve besluiten. We voelen ons niet in staat tot beslissen en de beslissing schijnt even per ongeluk als bij het derde type. Alleen komt het van binnenuit en niet van buitenaf. We handelen automatisch en vaak impulsief.
- Besluiten gebaseerd op verandering van perspectief. Deze besluiten treden vaak plotseling op, als gevolg van een belangrijke ervaring van buitenaf of een innerlijke verandering (bijvoorbeeld verdriet of angst) wat resulteert in een belangrijke verandering in perspectief of in een ‘innerlijke verandering’.
De leidinggevende had een verandering van perspectief; hij deed iets wat tegen de regels ging, namelijk Maarten aan het werk houden. Hierdoor zou hij in de problemen kunnen komen, wat bij hem leidde tot angst: ‘Stel dat we gedoe krijgen met het UWV, dan zitten we straks aan van alles vast. Dat gaat ons geld en gedoe kosten. Ik moet een nieuwe koers inzetten.’ Dit was ook wat hij deed. Dit was een kortetermijngedachte, gebaseerd op angst, waarmee de leidinggevende vooral een impulsief besluit nam. Wanneer deze leidinggevende wat meer ruimte had gelaten tussen stimulus (angst) en respons (reactie) (zie ook aflevering 1 van blogserie IK, WIJ, ZIJ), had hij een meer weloverwogen besluit kunnen nemen, vanuit vrijheid. Overigens had ook Maarten een andere keuze kunnen maken dan zijn gevoelsbesluit om woedend te worden (meer over het omgaan met agressie in deel 3).
Groeivraag
Denk eens terug aan een situatie op je werk waarin sprake was van angst voor vrijheid. Hoe nam je verantwoordelijkheid? En hoe kwam je keuze tot stand? Wat zou je, na het lezen van dit blog, nu anders doen? Hoe?
Vooruitblik
Volgende week ga ik in op de existentiële angst voor isolement en verbind ik dit aan werk- en loopbaanvragen.
Bronnen voor deze serie
Meer weten over de bronnen voor de serie Kostenreductie? Klik dan hier:
Toon text
Bronnen voor deze serie
Bakas, A. & Sijmons, M. (2014), Megatrends Stress. De nieuwste inzichten in psychische klachten die leiden tot verzuim, Schiedam: Bal Media.
Dam, A. van (2009), De kunst van het falen. Hoe je door effectief leren succesvol kunt presteren, Amsterdam: Ambo.
Glas, G. (2002), Angst; Beleving > structuur > macht, Amsterdam: Boom.
Hessel, R. & Mulder A. (2014), Gewoon of beperkt? Hoe jodendom, christendom en islam omgaan met mensen met een handicap, Zoetermeer: Meinema.
Hanson, R. (2012), Boeddha’s brein. Hoe mindfulness je hersens en je leven kan veranderen, Utrecht: Ten Have.
Kierkegaard, S. (2009), Het begrip angst, Budel: Damon.
Klaassen, A. (2003), Agressiebeheersing, Alphen aan den Rijn: Kluwer.
LeDoux J. (1998), The Emotional Brain, New York: Simon & Schuster, Rockefeller Center.
OECD (2012), OECD (2012), Sick on the Job?: Myths and Realities about Mental Health and Work, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing,
DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264124523-en
OECD (2014a), Making Mental Health Count: The Social and Economic Costs of Neglecting Mental Health Care, OECD Health Policy Studies, Paris: OECD Publishing,
DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264208445-en
OECD (2014b), OECD (2014), Mental Health and Work: Netherlands, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing, DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264223301-en
OECD (2015), OECD (2015), Fit Mind, Fit Job: From Evidence to Practice in Mental Health and Work, Mental Health and Work, Paris: OECD Publishing,
DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264228283-en
Rossum, Cora van (2014), Kwetsbaarheid is kracht. Menselijk maatwerk in duurzaam, inspirerend en ambachtelijk loopbaan- en studiekeuzeadvies, Rotterdam: Loopbaanparadox, in eigen beheer.
Rossum, C. van, ‘Angst is niet iets om bang voor te zijn’, in: CoachLink Magazine 2015, nr. 4, pp. 55-58.
Rossum, C. van, ‘Verbinding creëren door te luisteren’, in: CoachLink Magazine 2015, nr. 3, pp. 80-83.
Sedláček T. (2012), De economie van goed en kwaad. De zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street, Schiedam: Scriptum.
Tavris, C. (1982), Anger, The Misunderstood Emotion, United States: Touchstone.
Yalom, Y.D. (1980), Existential Psychotherapy, The Perseus Books Group [z.p.]
Yalom, Y.D. (2013), Scherprechter van de liefde. Tien ware verhalen uit een psychotherapeutische praktijk, Amsterdam: Balans.
Yalom, Y.D. (2015), Tegen de zon in kijken. Doodsangst en hoe die te overwinnen, Amsterdam: Balans.
Over het blog
De missie van Loopbaanparadox is: “Kwetsbaarheid is kracht! Menselijk maatwerk in duurzaam, inspirerend en ambachtelijk loopbaan- en studiekeuzeadvies”. Het blog draagt in dit kader kennis, inspiratie en deskundigheid over en verschijnt iedere maandag.
De foto’s zijn van fotograaf Marcel Sjoers (www.marcelsjoers.nl). Ze zijn te bestellen via marcel@marcelsjoers.nl. Het blog is geschreven door Cora van Rossum (www.loopbaanparadox.nl) en staat onder redactie van Marleen Schoonderwoerd (http://www.linkedin.com/in/marleenschoonderwoerd).
Wanneer door dit blog persoonlijke dilemma’s boven komen, is het altijd mogelijk om hierover te mailen (cora@loopbaanparadox.nl). Gratis!
Cora van Rossum – www.loopbaanparadox.nl – 4-3-2016
